Kiedy pandemia wpływa na zdolność do wykonywania zobowiązań - siła wyższa, nadzwyczajna zmiana stosunków

Siła wyższa

W obrocie gospodarczym powszechne jest zawieranie w umowach klauzuli siły wyższej (vis maior, Act of God), zgodnie z którą jeżeli wystąpią określonego rodzaju zjawiska i przeszkodzą jednej ze stron w wykonaniu jej zobowiązań, to ta strona nie ponosi konsekwencji niewykonania lub niewłaściwego wykonania umowy. Klauzule umowne mogą wspominać po prostu o „sile wyższej”, mogą również zawierać definicję tego pojęcia, albo wręcz wskazywać jakie konkretnie zdarzenia (np. powódź, trzęsienie ziemi) należy uznać za siłę wyższą. Polskie prawo nie definiuje siły wyższej, natomiast przyjmuje się że jest to zdarzenie, które: (i) jest niezależne od stron, (ii) którego w chwili zawierania umowy nie można było przewidzieć oraz (iii) którego skutkom nie można było zapobiec zachowując normalne środki ostrożności. Na pytanie czy pandemia COVID-19 stanowi siłę wyższą odpowiedź nie jest jednoznaczna, ponieważ obecna sytuacja w różny sposób wpłynęła na poszczególne przedsiębiorstwa, niektóre z nich mają możliwość zastosowania środków zaradczych, niektóre również jako podmioty profesjonalne w swoich dziedzinach powinny być na niego przygotowane, stąd też weryfikacja czy obecna pandemia stanowi przypadek siły wyższej będzie indywidualna dla każdej sytuacji, chyba że w umowie wyraźnie wskazano, że pandemia stanowi siłę wyższą.

Zalecamy weryfikację wiążących Państwa umów. Jeżeli bowiem istnieje ryzyko, że w związku z pandemią COVID-19 mają Państwo trudności z wykonaniem swoich zobowiązań umownych, może to pomóc zmniejszyć wpływ obecnych warunków na Państwa przedsiębiorstwo. Jeżeli natomiast Państwa kontrahenci mogą nie wypełnić swoich zobowiązań wobec Państwa, weryfikacja postanowień umownych pozwoli Państwu przewidzieć czy pozostałe strony kontraktu mogą zwolnić się z odpowiedzialności. Należy przy tym pamiętać, że podmiot który będzie chciał usprawiedliwić niewykonanie swoich zobowiązań powołując się na siłę wyższą będzie musiał udowodnić że: (i) zdarzenie (tu: pandemia COVID-19) stanowi siłę wyższą, (ii) wykonanie zobowiązania stało się niemożliwe i (iii) wystąpił związek przyczynowo-skutkowy, tzn. siła wyższa spowodowała niemożność wykonania zobowiązania.

Przy umowach o roboty budowlane, ze względu na ich charakter klauzula siły wyższej najczęściej przewiduje usprawiedliwione przekroczenie terminów ponad terminy wynikające z harmonogramu, chroniąc przede wszystkim Wykonawcę przed odpowiedzialnością odszkodowawczą wobec Inwestora. W praktyce oznacza to, że w razie gdyby Wykonawca przekraczał terminy wynikające z harmonogramu i udowodnił, że powodem były konsekwencje zdarzenia związanego z wystąpieniem siły wyższej (np. zachorowania pracowników w wyniku pandemii), mógłby uniknąć odpowiedzialności za szkody powstałe po stronie Inwestora oraz uchylić się od ewentualnego obowiązku zapłaty kar umownych. W razie gdyby Inwestor sprzeciwiał się tej argumentacji i doszłoby do sporu sądowego, to sąd na podstawie przedmiotowego postanowienia mógłby uznać, że Wykonawca nie ponosi odpowiedzialności za szkodę poniesioną przez Inwestora (oczywiście pod warunkiem spełnienia innych przesłanek m.in. udokumentowania sytuacji). Trzeba zauważyć, że nie wynika z tego bezpośrednia możliwość czasowego wstrzymania wykonania umowy na wniosek Inwestora z powodu siły wyższej.

Brak regulacji dotyczących siły wyższej

Jeżeli umowa nie zawiera postanowień pozwalających zmniejszyć odpowiedzialność powołując się na siłę wyższą, z pomocą stronie zagrożonej przychodzi polski kodeks cywilny. Art. 471 kc stanowi: „Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.” Następujący po nim art. 472 dodatkowo wskazuje, że dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności. Inne przepisy mogą, oczywiście, modyfikować te postanowienia, jednak wspomniane art. 471 i 472 kc stanowią regułę ogólną obowiązującą w polskim systemie prawnym.

Oznacza to co do zasady, że jeżeli przedsiębiorca zgodnie z umową powinien spełnić jakieś zobowiązanie, to jeśli go nie spełni i wyrządzi tym samym szkodę swojemu wierzycielowi, powinien ją naprawić. Obowiązkiem wierzyciela jest udowodnić że niewykonanie zobowiązania przez dłużnika spowodowało powstanie szkody i wykazać wysokość tej szkody. Obowiązek naprawienia szkody nie ma zastosowania, jeżeli dłużnik zachował należytą staranność (a należy pamiętać że od przedsiębiorców, czyli profesjonalistów, oczekuje się wyższej staranności), a mimo to bez swojej winy nie miał możliwości wykonania zobowiązania. Jeżeli wierzyciel będzie dochodził naprawienia szkody, wtedy dłużnik aby uniknąć odpowiedzialności musi udowodnić że nie mógł spełnić świadczenia nie ze swojej winy, pomimo iż (co również musi udowodnić) dołożył wszelkich starań aby świadczenie spełnić.

Jak wynika z powyższego, nawet przy braku w umowach klauzuli siły wyższej, jeżeli pandemia COVID-19 spowodowała trudności w realizacji zobowiązań, przedsiębiorca teoretycznie może uniknąć konsekwencji takiej sytuacji, jeżeli udowodni że wykazał się należytą starannością oraz że nie był w stanie tych trudności pokonać.

Rebus sic stantibus

Z przepisów kodeksu cywilnego nie wynika bezpośrednia możliwość odstąpienia od umowy, jej rozwiązania lub wstrzymania wykonania w związku z wystąpieniem siły wyższej. Skutek taki można ewentualnie osiągnąć poprzez zastosowanie tzw. klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków (art. 357(1) KC).  Wskazany przepis stanowi, że gdy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia danej strony jest połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.  

Stosowanie powyższej klauzuli jest uzależnione od spełnienia czterech przesłanek. Po pierwsze, źródłem powstania zobowiązania musi być umowa. Po drugie, zmiana stosunków pomiędzy stronami kontraktu ma charakter nadzwyczajny. Po trzecie, zmiana ta niesie ze sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą, czego strony – zawierając umowę – nie przewidywały. Po czwarte, między dwiema ostatnimi przesłankami zachodzi związek przyczynowy. Przedmiotowa klauzula jest absolutnie wyjątkowa i znajduje zastosowanie zwykle do naprawdę nadzwyczajnych zdarzeń, ale w obecnej sytuacji pandemii mogłaby potecjalnie znaleźć zastosowanie. Kluczowe dla zasadności jej zastosowania jest udowodnienie „nadmiernej trudności lub groźby rażącej straty” jaką przedsiębiorstwo by poniosło, gdyby zrealizowało umowę zgodnie z jej treścią, i związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem – np. pandemią COVID-19, a szkodą albo uzasadnioną możliwością jej powstania. Ciężar udowodnienia takich okoliczności spoczywa na stronie, która występuje z roszczeniem z tego przepisu.

Wszelkie powyższe rozwiązania (zarówno umowne jak i ustawowe) powinny być poprzedzone negocjacjami z drugą stroną umowy, która być może z tych samych względów chciałaby osiągnąć podobny do Państwa efekt. Dlatego w pierwszym kroku należałoby uzgodnić z drugą stroną ewentualną możliwość zawieszenia wykonania przedmiotu umowy (lub jej modyfikacji) w formie aneksu lub osobnego dokumentu, a w razie nie dojścia do porozumienia w tym zakresie, to dochodzenia roszczenia zmiany Umowy na podstawie klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków przed sądem.

Mając na uwadze wszystkie powyższe okoliczności, rekomendujemy rejestrowanie wykonywania zobowiązań przez siebie i partnerów biznesowych, jak również panujących warunków w sposób, który w przyszłości umożliwi udowodnienie, że poszczególne przypadki niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązań wynikały z obecnej pandemii.